We schrijven om iets te vangen, zoals je met een vlindernetje het veld op trekt om een vlinder te vangen, maar die dan wel eerst moet vinden. Welke vlinder zoeken we? Het spook van Woke, de ondefinieerbare steen des aantstoots van wat door links rechts genoemd wordt. Hetgene dat de universiteiten over heeft genomen en doordrengt tot het hogere bedrijfsleven. Hoe zullen we het noemen? Het Artist-Academic-Activist continuüm, de ongrijpbare medusa.

Specifieker en juister: het gedachtegoed van de Frankfurter-schule. Het lijstje namen dat telkens weer opborrelt als academici of pseudo-academici interessant willen doen: Marcuse, Horkheimer, Derrida, Foucault, Adorno, Habermas. Heb ik daarvan iets gelezen? Niet rechtstreeks. Heeft het zin om er dan over te schrijven. Zeker, niemand heeft ze gelezen. Zelfs Marx is door niemand gelezen. We zijn in de Middeleeuwen waarin niemand de bijbel zelf leest maar iedereen erover lult, de namen zijn de heiligen en apostelen die rond God de Vader zetelen, maar wie is de God? Dat is de vlinder die we vandaag gaan vangen.

Wat is mijn positie met betrekking tot de vlinder? Ik heb filosofie gedaan als vak op de middelbare school, vervolgens in Amsterdam een minor filosofie en een major geschiedenis, in Antwerpen heb ik geschiedenis gestudeerd waar ook cursussen sociologie en een stukje kunstgeschiedenis in vielen. Mijn vrouw heeft een master sociologie. De ‘werelden’ (kuch) van theater, film, literatuur en muziek ken ik goed. Beeldende kunst iets minder. Ik ben bescheiden dus plaats gerust een uitroepteken achter mijn cv.

Hoe ben ik vanuit mijn positie in aanraking geweest met de vlinder? Nauwelijks, eigenlijk. Ik heb in Amsterdam wel de activististische lokroep niet kunnen weerstaan. Ik was ook de activist-student die zich onbegrepen voelde. Weliswaar was privacy-activisme niet genoeg in vogue om ook de PhD-ers mee op de barricaden te krijgen zoals thans, maar de emotie is mij zeker niet vreemd. Ik was kraakpanden aan het verdedigen toen ik in de collegezaal had moeten zitten. Thans worden de collegezalen in Amsterdam gekraakt door de ‘staff’ van de UvA. O tempore, o mores. De vlinder was dus niet meer of nog niet in Amsterdam toen ik er was. In Antwerpen vond ik andere denktradities, die me juist verder bij de vlinder vandaan hielden. Meer richting de scholastiek bijvoorbeeld, nationalistische discoursanalytica, diplomatie, syndicalisme. Een veel klassieker paneel van ideëen. De vlinder was er wel, bij het vak sociologie. Maar daar is het ook fractie van een fractie, na Durkheim en Weber ook wat cultuurmarxisme, al viel die term niet.

Ja, ik ga de vlinder toch maar gewoon cultuurmarxisme noemen. Het is makkelijker, gevaarlijker ook, want het idee (‘de’ idee) van cultuurmarxisme zou een complottheorie van de fascisten zijn waardoor het noemen van de term verdacht is. Daarom heb ik het woord verwisseld met ‘vlinder’. Maar we zijn nu een paar alinea’s verder dus we gaan minder flauw doen. We gaan cultuurmarxisme vangen in een net van woorden, het veld is afgebakend, wij zijn het hele dorp en we zijn met onze netten door het gras aan het slepen, de vlinder kan nu niet ontsnappen.

Artist. Academic. Activist. Het is op het snijvlak van die drie dat we de vlinder kunnen vinden. De wetenschapper, die ook kunstenaar maar ook activist is. Ik was in een boekenwinkel met nieuwe, verse boeken en daar, bij de afdeling ‘Kunst’ las ik de ruggen. Het waren stuk voor stuk essays over rebellie, kolonialisme, queer, feminisme, activisme en een boek met de titel “the social context of James Ensor’s Art Practice”, die ga ik volluit schrijven want misschien kunnen we er iets mee. De kunstafdeling van de moderne boekenwinkel is dat kruispunt tussen Artist, Academic en (blijkbaar) Activist. Dit is de plek waar de vlinder slaapt. Dit is het spook van woke. Ik nam een foto.

De titel die we hebben opgeschreven is een toepassing van het schema op de kunstenaar James Ensor. Het schema is de vlinder. De kunstenaar James Ensor is een Belgische surrealistische schilder die ooit is geboren en daarna is overleden en in de tussentijd schilderijen heeft gemaakt die nu in het Koninklijke Museum van de Schone Kunsten in Antwerpen hangen. Ensor is niet zo interessant. Wat we willen hebben is de rest van de titel: “The Social Context”. Wat heeft de schrijfster, Susan M. Canning, met Ensor (X) gedaan?

Als we de samenvatting van dit boek online opzoeken en lezen (in het Engels) kunnen we met een bingokaart de kernwoorden oplijsten

“Vive la Sociale”: This rousing, revolutionary statement, written on a bright red banner across the top of James Ensor’s monumental painting Christ’s Entry into Brussels in 1889, stood as a visual manifesto and call to action by the Belgian artist (1860-1949) who saw his art as central to the cultural discourse of modern Belgium.

Serving, too, as inspiration for this original survey of Ensor’s art, which highlights the social concerns and cultural contexts of the artist as he navigated a rapidly modernising Belgium, this statement situates Ensor in the unique social contexts of his time. Ensor’s interaction with the Belgian art world, and, in particular, the avant-garde art group Les XX and engagement with progressive art, science, politics and current events are discussed in-depth. Combined with analysis of the artist’s self-portraits and depictions of women, this new study presents Ensor as an artist of agency and purpose whose art practice engaged the issues and concerns of middle class Belgian life, society and politics, and was informed by the changing values of class, race and gender of his time.

Now available in paperback, this timely, nuanced reading of the art and career of this often misunderstood “artist’s artist” invites a re-evaluation not only of Ensor’s social context and expressive critique but also his unique contribution to modernist art practice. Lavishly illustrated with colour images of Ensor’s bold figurative paintings, this book will be an important resource for artists, scholars and those interested in European modernism. Given Ensor’s legacy of resistance, self-fashioning and performance through boundary-breaking art practice, his work remains all the more relevant today.

• Revolutionary
• Manifesto
• Cultural Discourse
• Social Concerns
• Cultural Contexts
• Social Contexts
• Engagement with progressive art, science, politics and current events
• Discussed in-depth
• Self-portraits
• Depictions of Women
• Agency
• Purpose
• issues and concerns of middle class
• Class, race and gender
• Expressive critique
• Resistance
• Self-Fashioning
• Performance
• Boundary-breaking
• Relevant

Deze woorden zijn deel van een schema (de vlinder), die wordt toegepast op X. Het toepassen van dat schema is datgene waartoe studenten worden opgeleid. Wat kunnen we van het schema zeggen zelfs door alleen deze achterflap als tekst te ontleden?

Ten eerste: het gebruik van een quote als start. Dit is een gewoonte die elke Academicus vrij expliciet krijgt aangeleerd. De quote is in dit geval vrij kort en telt drie woorden. “Vive la Sociale”:

• Is geschreven op een rode banner boven een schilderij uit 1889
• Is een manifest
• Is een oproep
• Is een inspiratie voor dit overzicht
• Situeert X in de unieke context van zijn tijd

Ik kan niet hard genoeg benadrukken dat Susan M. Canning niets anders heeft gedaan met haar actieve academische leven dan dit: het toepassen van het cultuurmarxistische schema op schilderijen van James Ensor. Ze schreef ook:

• “Revelation, Resistance and Resilience: (Re)presenting James Ensor’s Temptation of St. Anthony” in James Ensor, The Temptation of St.Anthony
• “Between the Studio and the Salon: The Intimate Theatre of James Ensor’s Interiors” in Journal of the Society of Dix-Neuviémistes
• “Of Puppets and Pierrots, Skeletons and Masks: James Ensor’s Symbolist Staging of Modernity” in The Symbolist Roots of Modern Art (pp.168-177)

Dus niet alleen is een moderne academicus specialist in iets in de wereld en schrijft ze alleen daarover (in dit geval: James Ensor), nee, de manier waarop de moderne academicus schrijft, is een schema dat zeer eenvormig is. Canning doet dus niets anders dan het toepassen van hetzelfde schema op hetzelfde thema.