U moet begrijpen dat complottheorieëen in de huidige betekenis een lust zijn voor epistemologen. Epistemologie is een ander woord voor kennistheorie, wat een vakgebied is van de filosofie die zich bezighoudt met de vraag: “Hoe weten we zeker dat we kunnen weten wat we weten?”. Het is een vraag die in een tijd van internet en ‘onbeperkte’ toegang tot ‘alle’ kennisbronnen nogal relevant is. In zekere zin is alle stress in de samenleving die samenhangt met de hele complotwoeker een gebrek aan een epistemologische denkbasis.

Maar, over de kennistheoretische of epistemologische kant van complottheorieëen hebben we het in al die andere blogs al genoeg over gehad (zie helemaal onder). Vandaag gaan we het complot overleveren aan een andere kant van de filosofie: de semantische kant.

De semantiek houdt zich bezig met de betekenis van woorden en andere symbolen en ook over hoe die betekenissen kunnen verschuiven. In dit geval gaan we in op de verschuivende betekenis van het woord ‘complot’. Aan het einde van deze blog zul je begrijpen dat de titel van het Verhaal van het Jaar 2023 ‘Het complot van Prigozjin’, polysemantisch is.

Polysemantiek

Sommige woorden hebben meerdere betekenissen. Als het gaat om fysieke objecten dan is dat niet zo erg. ‘Bank’, bijvoorbeeld, kan gaan over een meubelstuk of over een financiële instelling. Welke van deze twee objecten wordt bedoeld wordt duidelijk uit de context. ‘Ik ga zitten op…’ of ‘ik heb een afspraak bij ….’ zijn zinnen die duidelijk maken over welke bank we het hebben. Als er al onduidelijkheid over is dan is dat meestal van korte duur, omdat de dubbele betekenis van het woord ‘bank’ algemeen bekend is.

Lastiger wordt het als een woord een abstracte betekenis heeft. Het woord ‘IJdelheid’ heeft bijvoorbeeld twee betekenissen die ver uit elkaar liggen. De Nederlandstalige Wikipedia lost dit probleem op door de twee betekenissen van ‘IJdelheid’ te bespreken in twee aparte kopjes met het latijnse woord. Onder ‘Superbia’ wordt de betekenis van ijdelheid besproken die vandaag de dag het meest top-of-mind is, namelijk hoogmoedige eigenliefde. Onder ‘Vanitas’ wordt die andere, iets ouderwetsere betekenis besproken, namelijk vergankelijkheid.

De woorden ‘complot’ en ‘complot-theorie’ hebben zo’n zelfde dubbele betekenis. Niet alleen in het Nederlands, maar ook in het Engels en in andere talen. Ik zal beginnen met de oorspronkelijke betekenis van ‘een complot’ helder uiteen te zetten. Daarna ga ik mijn eigen theorie naar voren schuiven over waar de semantische wissel heeft plaatsgevonden (de moord op Kennedy), pas dan gaan we het hebben over het verhaal van het jaar.

Oude betekenis van het woord ‘complot’

Een complot is een samenzwering van ondergeschikten om, door samen te werken, de macht te grijpen. Voordat er een machtswissel plaatsvindt, is er sprake van een complot om deze gebeurtenis te organiseren. Het spreekt voor zich dat er bij een machtswissel en dus een complot dat daaraan voorafgaat sprake moet zijn van een zeer duidelijke hiërarchie. Een complot gaat dus vooraf aan machtswissels zoals: een muiterij (van de scheepsbemanning tegen de kapitein); een desertatie (van het leger tegen de bevelhebber); een coup (van het leger tegen de regering); een paleisrevolutie (van de hofhouding tegen de vorst); een staking (van de arbeiders tegen de directie); een slavenopstand (van de slaven tegen de opzichter). Er moet sprake zijn van een duidelijke machtsverdeling en de omverwerping van de machthebber door samenwerking van ondergeschikten.

De verwijdering van Sam Altman als CEO van OpenAI op 17 november 2023 door de Raad van Bestuur van de onderneming is een voorbeeld van zo’n (poging tot) machtswissel. Deze operatie is van tevoren gepland, zonder dat Altman hiervan afwist. Hij is pas op de hoogte gebracht van zijn ontslag toen hij zelf bij een Formule 1-wedstrijd was in Las Vegas. Een halfuur later werd het nieuws wereldkundig gemaakt en werd Mira Murati benoemd tot interim-CEO.

De voorbereiding van deze machtswissel is een complot, omdat de leden van de raad van bestuur deze onderling hebben bekokstoofd, zonder dat Sam Altman er lucht van mocht krijgen. Het woord ‘complot’ heeft een negatieve lading omdat het negatief is voor de zittende machthebber, omdat deze persoon, en zijn vertrouwelingen, de enige zijn die in het ongewisse worden gehouden over wat er gaat gebeuren. De aanloop naar een machtswissel is zo dus een spel waarbij de complotisten in het geheim voldoende steun moeten verzamelen zonder dat de machthebber en zijn vertrouwelingen er lucht van krijgen. Het complotspel lijkt dus een beetje op Weerwolven, waarbij niet duidelijk is wie aan welke kant staat en waarbij de vertrouwelingen van de machthebber het complot op tijd moeten ontmaskeren, voordat de complotisten genoeg steun hebben vergaard om de machthebber te onttronen.

De constructie ‘complot-theorie’ is in deze oude betekenis wel heel particulier, in de zin dat het moeilijk is om een scenario te bedenken waarbij dit woord gebruikt zou worden. Omdat ik vroeger scenarioschrijver wou worden heb ik toch een poging gedaan.

Mr. Burns “Smithers, ik heb een complot-theorie”

Smithers “eeh, sorry, een wat?”

Mr. Burns “Homer Simpson, Lenny Leonard en Carl Carlson zitten na het werk vaak bij Moe om bier te drinken, niet waar?”

Smithers “dat zou kunnen, ja”

Mr. Burns “Mijn theorie is dat ze daar een staking aan het voorbereiden zijn. Wil jij vanavond een kijkje nemen? Incognito, uiteraard”

Smithers “Oké, dat is goed”

Mr. Burns “excellent….”

In zekere zin zou je kunnen zeggen dat democratie een canonisering is van complotvorming. De macht wordt ingebed in een systeem waarbij omverwerping van de macht nuttig en noodzakelijk is. Het comploteren van ondergeschikten wordt vormgegeven in de vorm van partijen, coalities, fracties. De overdracht van de macht is een door symbolen overladen ritueel en complotvorming door vereniging, drukpers, vakbond, meningsuiting en demonstratie zijn grondrechten. Als België en Nederland republieken zouden zijn waar de macht ook daadwerkelijk gewisseld zou worden, dan zou de noodzaak om verkiezingen in te bedden in een ijzersterk symbolisch kader veel groter zijn dan het thans is. De verkiezing van een nieuwe president zou dan vergelijkbaar zijn met de kroning van een nieuwe vorst in België of Nederland.

Nieuwe betekenis van het woord ‘complot’

Nu helder is wat een complot is in de oude betekenis gaan we nu naar de nieuwe betekenis. Voor datgene wat we nu een complottheorie noemen was vroeger een ander woord. Of eigenlijk, een rijtje andere woorden. Dat rijtje is: broodjeaapverhaal, stadslegende, sterk verhaal, bakkerspraat. In de Van Dale uit 1996 staat onder broodje aap: ‘meestal gruwelijk hedendaags volksverhaal dat inspeelt op universele angsten’. Lijkt verdacht veel op wat we vandaag een complottheorie noemen, nietwaar?

Mijn theorie is dat de betekeniswissel plaatsvond bij de moord op John F. Kennedy. Het officiële verhaal is dat Lee Harvey Oswald de moord alleen heeft gepleegd, het broodjeaapverhaal is dat hij hulp kreeg. Nu zijn er verschillende theorieën over wie Lee heeft geholpen. Waren het de Russen, de Cubanen, of de CIA? Als het één van die eerste twee was dan kwam het gevaar van buiten en was er dus nooit sprake van een complot. Op Zelensky zijn er al drie tot twaalf moordpogingen gedaan. Dat de Amerikanen verantwoordelijk zijn voor tenminste een aantal van de vele moordpogingen op Fidel Castro is ook algemeen aanvaard als historisch feit. Deze boeiende dossiers behoren niet tot het rijk der stadslegendes of complottheoriën, maar eerder tot de diplomatieke- en spionagegeschiedenis, voor zover deze is vrijgegeven. Merk hierbij wel op dat deze dossiers gekleurd zijn. Belgische bronnen zullen de moord op Patrice Lumamba bijvoorbeeld anders belichten dan Congolese bronnen.

Het verhaal dat Kennedy vermoord zou zijn met hulp van binnenuit is van een andere orde. Dit is niet de officiële lezing en daarom is het een broodjeaapverhaal. Tegelijkertijd, als het verhaal waar zou zijn, dan zou er sprake zijn van een complot (tegen Kennedy). Ergo, in dit specifieke geval is er sprake een complot in de oude én in de nieuwe betekenis. Of, om het ingewikkelder te maken, als er géén sprake zou zijn van een complottheorie in de nieuwe betekenis (i.e., het is waar dat Lee hulp kreeg van Amerikanen), dan is er wél sprake van een complot in de oude betekenis (i.e., er werd samengespannen om Kennedy te vermoorden). Ik denk dat hier de betekeniswissel heeft plaatsgevonden omdat in dit specifieke geval beide betekenissen van het woord ‘complot’ van toepassing zijn. Andere complottheorieën in de nieuwe betekenis zijn geen complot in de oude betekenis. Het ‘9/11 Inside Job’-complot (Nieuwe Betekenis) is bijvoorbeeld geen complot (Oude Betekenis) omdat er geen sprake is van een samenzwering van een groep tegen een machthebber. In de meeste complotten (NB) is geen sprake van een complot (OB). Meestal beschouwt de gewone burger zich als slachtoffer van een complot. De paranoïa die samenhangt met het woord ‘complot’ was vroeger alleen voorbehouden aan machthebbers, maar in een tijd van de alwetende burger is ook dat sentiment gedemocratiseerd.

Het verhaal van het jaar 2023: Het complot van Prigozjin

Op 23 juni 2023 gebeurde er iets wonderlijks aan de Russische kant van de frontlinie in de oorlog in Oekraïne: Yevgeny Prigozjin pleegde een coup. Hij was een man zonder officiële militaire rang die het bevel voerde over een private tak van de Russische strijdmachten en stond dus de facto onder bevel van het Kremlin, maar hij keerde zijn kar. Hij gaf zijn werknemers het bevel om rechstomkeer te maken en op te trekken naar Moskou.

Dit is voor historici zoals ik een prachtige plottwist. De oorlog in Oekraïne was al een oorlog volgens het boekje: geen terrrorisme of guerillastrijd, proxy-oorlog of Islamitische horrorsekte die recruteert via youtubefilmjes maar gewoon twee landen met voornamelijk infantrie die een frontenoorlog aan het uitvechten zijn. En dan, alsof het zich allemaal nog niet genoeg volgens de boekjes ontwikkelde, deserterteert er een legereenheid aan Russische zijde. Het is een private militie, want het neoliberalisme is ook in de moderne oorlogsvoering nooit ver weg, maar desalniettemin een hele duidelijke desertatie op het niveau van bevelhebber Progozjin, en daar bleef het niet bij, nee, de opstandige militie ging voor de coup. Ze waren op weg naar Moskou.

Om het in voetbaltermen uit te leggen: het was een beetje zoals de spits die de bal aanneemt en zich omdraait om een eigen goal te scoren. Ineens is het 12 tegen 10 in plaats van 11 tegen 11, want de vijanden van je vijand zijn je vriend, dus de Wagner groep stond in deze specifieke oorlog ineens aan de kant van Oekraïne, letterlijk.

Maar de couppoging was van korte duur. Prigozjin stuurde het Wagner-groep na een telefoongesprek met Poetin naar Wit-Rusland en twee maanden later, op 23 augustus 2023, stortte het vliegtuig waar hij in zat neer, waardoor hij kwam te overlijden samen met negen andere inzittenden.

Nu is de vraag: als we het hebben over ‘Het complot van Prigozjin’, waar hebben we het dan over? Hebben we het over de aanloop naar 23 juni, waarin hij ongetwijfeld zijn muiterij had voorbereid door op zoek te gaan naar medestanders, hetzij binnen andere legereenheden, hetzij binnen het Kremlin. Misschien had hij contact gehad met Volodymyr Zelensky voor 23 juni, of met andere staatshoofden, zodat er een soort parallele diplomatie gevoerd zou worden. Wellicht had hij gepolst bij de Syrische president Bashar al-Assad, iets dat vanuit het perspectief van Poetin zéker als complot gezien zou worden. Zouden er contacten zijn geweest in Rostov aan de Don, het stadje dat de Wagner-groep kortstonds bezette/bevrijdde? Misschien waren er verzetshelden actief in het stadje die de verovering van de stad door Prigozjin van binnenuit hielpen slagen. Al die dingen zouden vanuit het Kremlin als complotvorming worden gezien.

Maar dat is de oude betekenis van comlot, met de nieuwe, betere versie kunnen we veel meer kanten op:

• Gaat ‘het complot van Prigozjin’ over de vraag of hij wel echt dood is? ‘El Classico’ van de menselijke geest: is it a dead parrot, or not? Hitler? Bin Laden? Lenin? Christus? Elvis? Toetanchamon? De vader van Simba? Natuurlijk is Prigozjin niet dood, wat denk je wel niet! We weten nog niet de wie, wat, waar, waarom en hoe, maar één ding weten we wel. He’s alive…
• Gaat ‘het complot van Prigozjin’ juist over het feit dat Poetin het misschien wel juist helemaal niet gedaan zou hebben? Het idee dat Poetin allemaal mensen zou vermoorden, wie zegt dat dat feitelijk zo is? Prima facie zou je kunnen zeggen dat de heer Poetin een motief zou hebben om Prigozjin, zoals dat op straat doorgaans wordt genoemd, ‘uit de weg te ruimen’. Maar sinds wanneer is een motief een bewijs? Is Poetin niet ook onschuldig tot het tegendeel is bewezen? Wie weet hoe het vliegtuig is neergestort? Ik niet. Ik heb geen idee. Er kan van alles gebeurd zijn, en het is niet omdat het Poetin zogezegd goed uit zou komen, dat hij daardoor een verdachte is in deze zaak. Edelachtbare, mijn cliënt is onschuldig.
• Gaat ‘het complot van Prigozjin’ over het vaak vergeten feit dat er vleeshaken in zijn kelder zijn gevonden met kleine stukjes menselijke huid eraan? Die Wagner-groep was een enorme geheime organisatie waar véél meer speelde dan alleen maar legertje spelen in opdracht van Poetin. Daar zitten financiële belangen achter, dat wil je niet weten! Tot in belastingparadijs Nederland aan toe, en natuurlijk vlak onder de neus van de EU en de NAVO in Brussel. Nu die Wagner-mannetjes daar toch zaten was het een kleine moeite om Belgische en Nederlandse zwervers te ontvoeren en af te voeren naar de kelder van Prigozjin. Want zeg nou zelf, hij is toch van origine kok? Kok… mmh…

In dit artikel van de New York Post worden al een aantal complotten van Prigozjin behandeld: het was een raket, het was een bom in een wijnkist, He’s Alive (zie boven), of Oekraïne heeft het dan toch gedaan en (die zag ik niet aankomen) de ‘Of Corpse He’s Alive’-trope, waarbij Prigozjin dus eigenlijk feitelijk al dood was, maar dat de Russen dan deden alsof hij nog leefde tot 23 augustus. Bron? Een interview met een Amerikaanse viersterrengeneraal die al met pensioen was en dan gaat zeggen dat Prigozjin volgens hem al dood is, maar dat interview dat was dan nog van vóór 23 augustus. Dat zijn de beste. Met pensioen zijn, expert worden en dan beginnen gorgelen.

Al die journalisten smullen en kwijlen en recycleren die informatie, schuif het maar in de bekjes van het volk. Er waren nog niet genoeg Prigozjin-complotten, er kan er altijd nog eentje bij. Roeren en brouwen in de soep van misinformatie en complotten. Motief is bewijs en elke theorie is een complottheorie. Gooi er nog een wortel bij, wat zout. Giet het in de vorm van een factchecker, dan sta je aan de goede kant van de waarheid maar ondertussen voed je de woeker. Een voet, van die Nederlandse zwerver die nog aan die vleeshaak hing. Even proeven: mmmh.. Aan tafel!

---

Ik heb al zo veel geschreven over complotten door de jaren heen dat het vreemd voelt om de belangrijkste blog van het jaar aan dit thema te wijden. Als je in de zoekbalk van erwt.org het woord ‘complot’ intikt, dan komen ze allemaal tevoorschijn. In 2015 noemde ik het Christendom een Romeins complot, in 2016 schreef ik ‘Over Complotisme’, waarin ik Bilderberg en het Nederlandse koningshuis besprak. In ‘Nog iets over complotisme’ (2016) wees ik de complottheoretici op hun verborgen verlangen om geregeerd en gedomineerd te worden. In 2020 pakte ik Ockhams Razor en wees ik de schuldigen aan van alle heisa die het nieuws de laatste jaren domineren. Het verhaal van 2021 was een Ode aan de Chaos die door al die welig tierende complotwoeker is gecreëerd. Tot slot ridderde ik mezelf tot Rechtse Blogger omdat de journalist Bruno Struys het woord complottheorie ijdel gebruikte. Maar al die jaren hebben we het niet gehad over de ‘échte’ betekenis van een complot, en, bij uitbreiding, een complot-theorie.