Every mammal on this planet instinctively creates a natural equilibrium with it’s surrounding environment, but you humans do not. You move to an area and you multiply and multiply until every natural resource is consumed. (…) There is another organism on this planet that follows the same pattern. A virus.

In de science fiction film ‘The Matrix’ vergelijkt agent Smith* de menselijke soort met een virus. Net als een virus kent de mens geen natuurlijke vijanden en volgt de reproductie van mensen een vast patroon. Hoe dit reproductiepatroon van een virus eruit ziet hebben we dit jaar, in 2020, op de voet gevolgd. We maakten kennis met reproductiegetal R en leerden dat een klein verschil achter de komma voor exponentiële groei kan zorgen.

In dit essay zal ik betogen dat we de wiskundige lessen die we hebben geleerd terwijl we de toe- en afname van een viruspopulatie volgden moeten toepassen op onze eigen soort: de mens. We weten nu dat exponentiële groei wordt gevolgd door exponentiële krimp. De periode van exponentiële krimp van de wereldbevolking zal beginnen aan het einde van de 21e eeuw, de krimp in Europa is al vollop bezig. De copernicaanse wending in ons denken over de toekomst begint vandaag.

Malthus

De exponentiële groei bij virussen zien we ook terug bij mensen. In de wetenschap wordt dit model van exponentiële groei het neomalthusiaanse model genoemd. Het ‘natural equilibrium’ waar agent Smith over spreekt gold tot de industriële revolutie ook voor het zoogdier mens. De mens bleef bestaan door zich veelvuldig voort te planten in de hoop dat er genoeg kinderen oud genoeg zouden worden om het stokje door te geven.

Met een reeks wetenschappelijke doorbraken is het ‘demografische plafond’ doorbroken en groeide de mensenbevolking steeds sneller. Betere landbouwtechnieken en een betere gezondheidzorg zorgden ervoor dat elke generatie grotere overlevingskansen had en op latere leeftijd overleed. De doorbraak van het Malthusiaanse plafond was het begin van de exponentiële groei van de mens. De mens begon zich als virus te gedragen.

De Hockeystick

Exponentiële groei kennen we maar al te goed. Iedereen kent de bekende hockeystick: links blijft de grafiek lange tijd (eeuwenlang) laag, totdat het ineens tot grote hoogten de lucht in schiet. Een bekend voorbeeld van deze grafiek is in de documentaire ‘An Inconvenient Truth’, waarbij Al Gore een bouwlift gebruikt om de hockeystick van de exponentiële toename in CO2 uit te drukken, en de exponentiële toename in temperatuur die een gevolg is van de exponentiële toename in de uitstoot van CO2.

In de economie wordt ook gerekend op exponentiële groei. Dit is de reden dat inflatie en rente in een percentage worden uitgedrukt. We zijn gewend om een inflatie te gebruiken van 2 procent omdat dit samenhing met een bevolkingsgroei van 2 procent. Deze groei, uitgedrukt in procenten, is een exponentiële groei.

Een rem op exponentiële bevolkingsgroei

Als er geen natuurlijke balans wordt opgelegd door de natuur dan moet de mens zichzelf reguleren. Na een periode van een hoog geboortecijfer en een laag sterftecijfer begint de mens zijn eigen reproductie te beperken. Door gezinsplanning en anticonceptie daalt de R van de mens. Het geboorte- en sterftecijfer komen weer in balans. Deze transitie wordt de ‘demografische transitie’ genoemd en wordt op alle universiteiten onderwezen.

De geboortebeperking van de mens kan verschillende vormen aannemen, de biologie kijkt daarbij niet naar de culturele of politieke motivaties. In het Westen was de ontdekking en het gebruik van de anticonceptiepil een belangrijke aanjager, terwijl in China de eenkindspolitiek voor een lagere R heeft gezorgd. In Afrika wordt de demografische transitie bespoedigd door anticonceptiemiddelen te stimuleren en meisjes langer te laten studeren, zodat ze later beginnen met het krijgen van kinderen.

Het reproductiegetal van de mens is niet 1, zoals bij virussen, maar 2,1. Dit heeft twee oorzaken: ten eerste kan slechts de helft van de mensenpopulatie zich voortplanten (vrouwen), en ten tweede omdat je moet inrekenen dat een deel van de mensen sterft zonder zich te hebben voortgeplant.

Nu is het belangrijk om het verschil te maken tussen bevolkingsgroei en groei in toename van de bevolking. Sinds de uitbraak van corona en de uitvoerige verslaggeving hieromtrent is het maken dit onderscheid makkelijker geworden. Hoewel de wereldbevolking toeneemt neemt de grootte van het reproductiegetal structureel af. Om te blijven groeien moet elke vrouw meer dan twee kinderen krijgen. In een steeds groter deel van de wereld (en zeker in Europa) wordt dit niet gehaald.

Het gevolg hiervan is dat de wereldbevolking langzamer groeit. De neomalthusianen hebben dit ingerekend. “Most models posit that the birth rate will stabilize at a low level indefinitely”, schrijft Wikipedia hierover. Na een woelige 20e eeuw, waarbij een lager sterftecijfer gevolgd wordt door een lager geboortecijfer, keert in de 21e eeuw de stabiliteit terug, is de consensus.

Nu we met corona op nanoschaal en in een korte tijdspanne van enkele maanden het gedrag hebben leren kennen van een levensvorm die net als wij geen natuurlijke vijanden heeft moeten we op deze aanname terugkomen. Na een exponentiële groei volgt er niet een plateau, maar een exponentiële krimp.

It is the Demography, Stupid!

Lutz et al. bepleiten in hun essay “The Low-Fertility Trap Hypothesis: Forces that May Lead to Further Postponement and Fewer Births in Europe” dat er verschillende feedback loops zijn waarbij lagere voortplantingsratio’s alleen maar verder zullen dalen. De gedachte dat de mens op magische wijze automatisch terugkomt op een reproductiegetal van 2.1 kinderen per vrouw is fout. Als je uit een gezin komt van één of twee kinderen, dan ben je als vrouw niet geneigd om drie of vier kinderen te baren om te compenseren voor het evolutionaire tekort van je ouders, integendeel. Op persoonlijk niveau is dat prima, op populatieniveau is dat vrij desastreus.

Een versnelling in krimp wordt al waargenomen in landen die getroffen worden door krimp.

Romania’s demographic decline speeds up this year on fewer births (2019)
Japanese Population Decline Accelerates as Annual Births Dip Below 920,000 (2018)

It is the demography, stupid. In 2016 schreef ik een blog over negatieve rente (lees: Alles wat je moet weten over negatieve rente). Hetgene wat mij het meest fascineerde aan negatieve rente was hoe absurd het was. Geld betalen om geld uit te lenen was dusdanig buitenaards dat ik er wel over móest schrijven. Terwijl negatieve rente in de echte wereld langzaam maar gestaag voet aan de grond krijgt ben ik inmiddels een stap verder in mijn denken. Negatieve rente is nog maar het begin: we gaan de komende jaren 180 graden moeten draaien op tal van vlakken.

Het eerste land dat te maken kreeg met negatieve rente is Japan. Niet toevallig is Japan ook het land dat als eerste te maken kreeg met structurele bevolkingskrimp. Tot Japan was bevolkingskrimp een tijdelijk fenomeen dat werd gedreven door externe factoren zoals oorlogen of hongersnoden. Met Japan maakten we kennis met een generatie die vaarwel zei tegen Darwin en besloot te krimpen.

Rond dezelfde periode, de jaren 1960, begonnen ook Europese vrouwen minder kinderen te krijgen. Het verschil is wel dat in Japan het tekort aan natuurlijke bevolksgroei niet werd gecompenseerd door immigratie. Japan is een eiland en de bevolking is van oudsher skeptisch ten opzichte van buitenlanders. In Europa heeft immigratie de vergrijzing (want daar gaat het over) lange tijd weten te verdoezelen.

Twee generaties later begint de dalende reproductieratio zich te vertalen in een krimpende bevolking. De afgelopen tien jaar daalt de bevolking van Japan elk jaar verder.

De krimp in Europa is minder geïsoleerd: migratie speelt de hoofdrol. Maar waar Nederland en België migratiestromen aantrekken die de krimpende bevolking compenseren, krijgen landen in het oosten en zuiden van Europa emigratie te verwerken bovenop een al krimpende bevolking. In de hele Europese Unie is er sinds 2012, net als in Japan, sprake van krimp.

De gevolgen van krimp

Japan Times

The effects of a population decrease are already being felt. Cases in which road bridges have been closed to traffic because of a lack of funds for maintenance and a drop in the number of users are increasing. Forests exist whose owners are now unknown. The number of vacant houses are increasing. Some municipalities have passed by-laws under which they will demolish vacant houses that have become dangerously dilapidated.

In the countryside, traffic consists mainly of privately owned vehicles. As the population grays, however, more and more elderly people will be unable to drive, making it difficult for them to buy food and other essentials or to receive medical care. In local communities in mountainous areas in particular it is becoming extremely difficult to maintain a suitable level of social services for residents. It will become necessary for local governments to concentrate essential facilities such as medical institutions and administrative organizations in certain areas and take administrative steps to relocate elderly people who need such services so they can be close to them.

De vraag is nu welke ontwikkelingen we nog meer gaan meemaken, wanneer we uitgaan van modellen van krimp in de (wereld)bevolking. Een markt waarin huizen zoeken naar mensen, in plaats van mensen die zoeken huizen, ligt daarin voor de hand. Op lange termijn (30 jaar) is het niet ondenkbaar dat je wordt betaald om in een huis te wonen, en (meer) betaald krijgt om kinderen te krijgen.

Een ander vraagteken is hoezeer de huidige infrastructuur behouden kan blijven in een economie waar arbeid steeds schaarser wordt. Denk hierbij aan het wegennet, water, elektriciteit, internet, afvalstromen, etcetera. In Oost-Duitsland, waar de krimp al merkbaar is, is er soms te weinig druk op het waternet. Publieke voorzieningen worden duurder en moeilijker in stand te houden. Schakels in de keten kunnen uitvallen.

Het aantal krimpregio’s in Nederland groeit ook gestaag. Inmiddels is er in 2 op de 5 gemeentes sprake van krimp, oftewel 40%. De kaartjes van het CBS laten duidelijk zien hoe de krimp zorgt voor een steeds verder afsterven van de verderliggende regio’s.

Ook de exponentiële groei in kennis en ontwikkeling die we zo vanzelfsprekend vinden komt onder druk te staan, als de onderliggende exponentiële groei van de bevolking uitblijft.

De krimp is ingezet. Na Japan volgt nu Europa, China is de volgende op de lijst. Demografische en dus economische groei zal in de 21e eeuw uit Afrika komen (lees: Over de ene fout die (bijna) alle beleggers maken of waarom je in 2013 Ethiopië had moeten kopen) en als de demografische transitie ook daar is geslaagd dan is de een krimpende wereldbevolking onvermijdelijk.

Gaan wij er iets van merken? Ja en nee. Nee, demografie gaat over generaties en binnen een mensenleven merk je er weinig van. Maar de piek van de wereldbevolking is nog maar 44 jaar van ons verwijderd, en dus zullen we de komende jaren meer en meer horen over de aanstaande krimp, en hoe dit ons denken gaat veranderen. Het kan dus geen kwaad te beginnen met alles wat je hebt geleerd over economie en ecologie om te draaien, want misschien ontwikkelen mensenpopulaties zich net als viruspopulaties in golven.

Klik om toegang te krijgen tot eugenrev00278-0023.pdf